Historia garnizon Różan (XIX-XXw)

Śledząc historię Różana i Ziemi Różańskiej łatwo zauważyć, że na przestrzeni wieków był to teren ważny strategicznie. Można znaleźć tu miejsca bitew i potyczek z wojen Napoleońskich i powstań: kościuszkowskiego, listopadowego oraz styczniowego.

Działo się tak, ponieważ Różan położony jest w środkowym biegu Narwi, na dwóch ważnych kierunkach operacyjnych: Warszawa - Kowno i Malbork - Białystok - Brześć.

Pierwsze plany trwałego ufortyfikowania Różana zaczęli opracowywać na początku XIX wieku gen. J.Malletski oraz płk. J.Prądzyński z Korpusu Inżynierów Królestwa Polskiego. Możliwe, że nie skończyło by się na planach, lecz upadek Królestwa zamknął 'temat'...

Dowództwo Armii Rosyjskiej, analizując przyczyny i przebieg powstań 1831 i 1863 roku na tym terenie oraz planując umocnienie zachodnich granic Imperium, na początku II połowy XIX wieku skierowało do Różana kilka kompanii piechoty. Żołnierze zajęli kwatery prywatne w mieście. Równolegle zaczęto planować budowę fortyfikacji i koszar. Ostateczną, zatwierdzającą te plany decyzję, podpisał 10 czerwca 1892 roku minister wojny gen. A. Kuropatkin.

Koszary miały być zapleczem dla obsady fortów. Do końca XIX wieku w Obozie Zabałkańskim (na wschód od Różana), przy drodze Różan - Ostrów, na powierzchni około 10 hektarów wzniesiono zespół koszarowy. W tym cztery budynki piętrowe - ceglane, kryte blachą (sztab, stołówka, dwa koszarowce mogące pomieścić pułk piechoty). W pobliżu koszar, w centralnym miejscu placu pobudowano cerkiew garnizonową. Kilkanaście parterowych budynków krytych blachą pełniło rolę magazynów, stajni, działowni, łaźni oraz świetlicy. Po drugiej stronie drogi powstało kilkanaście parterowych, murowanych, dwurodzinnych domów dla kadry zawodowej. W koszarach zakwaterowano 29. Czernichowski pułk piechoty.

Wstępny projekt ufortyfikowania Różana został opracowany w rosyjskim sztabie generalnym w 1899 roku. Stanowił on fragment planu umocnienia linii Narwi i Biebrzy, przewidzianego do realizacji w latach 1899 - 1903. Plan ten został zatwierdzony pod koniec 1899 roku przez gen. A. Kuropatkina. Jego realizacja odwlekała się jednak. Przyczyną były trudności finansowe Imperium oraz narastający konflikt zbrojny na Dalekim Wschodzie. Wszelkie fundusze przeznaczano na intensywną rozbudowę umocnień granicy - twierdz: Port Artur, Władywostok i Nikołajewsk.

Bardziej precyzyjny projekt ufortyfikowania przyczółka Różan został wykonany w latach 1899 - 1901 pod kierunkiem gen. lejt. prof. inż. N. A. Bujnickiego. Był on czołowym rosyjskim fortyfikatorem tamtych czasów oraz wykładowcą fortyfikacji w Mikołajewskiej Akademii Inżynieryjnej w Petersburgu.

Projekt ten zakładał zablokowanie węzła komunikacyjnego i osłonę funkcjonującej tam przeprawy mostowej przy maksymalnym wykorzystaniu naturalnych warunków terenowych i minimalizacji nakładów finansowych na prace fortyfikacyjne.

Różan leży na dominującym nad okolicą wzniesieniu o promieniu około 3 km. Stanowiło ono idealne miejsce do budowy umocnień osłaniających przeprawę przez Narew. W projekcie z 1901 roku przewidziano budowę trzech fortów otaczających miasto (od północnego zachodu, zachodu i południa) łukiem opartym skrzydłami o Narew. Długość tego łuku miała wynieść 4,5 wiorsty rosyjskiej (około 4,8 km), a jego podstawa 2,5 wiorsty (około 2,7 km). Forty rozmieszczono nieregularnie, wzięto pod uwagę warunki terenowe i ich funkcjonowanie bojowe (patrz: mapy okolic Różana oraz zdjęcia fortyfikacji).

Fort I zdecydowano zbudować na wzgórzu leżącym na zachód od miasta, z frontem skierowanym na północny zachód. Mógł on osłaniać przyczółek od północy i blokować drogi Ostrołęka - Różan i Maków - Różan.

Fort II przewidywano zlokalizować na wzniesieniu leżącym na południowy zachód od miasta. Zorientowany frontem na zachód, miałby osłaniać przeprawę z tego kierunku oraz ryglować drogę Pułtusk - Różan.

Fort III planowano wznieść na wzniesieniu leżącym na południe od miasta. Jego zadaniem była osłona przyczółka z tego kierunku oraz przykrycie ogniem artylerii polowej doliny Narwi na południe od Różana. Stanowisk dla artylerii ciężkiej przy projektowaniu fortu nie uwzględniono.

Odległości między fortami nie przekraczały 1 wiorsty (1,06 km ). Odległość fortów skrzydłowych od rzeki miała wynieść od 0,75 do1,25 wiorsty.

Donośność artylerii, którą planowano wykorzystać w wypadku obrony przyczółka, była kilkakrotnie większa od tych odległości, możliwe więc było pokrycie ogniem artylerii wszystkich międzypól (terenów między fortami).

Ponieważ rozpoczęcie konkretnych prac przy fortach I, II, III odwlekało się (konflikt na Dalekim Wschodzie), zdecydowano się na prowizoryczne osłonięcie przeprawy i mostu, budując w latach 1902 - 1904 dwie ziemne reduty piechoty (po obu stronach drogi prowadzącej do mostu) nazywane Fortem IV.

Reduty otrzymały prosty trapezowy zarys oraz drewniano - ziemne i ceglano - ziemne schrony. Budową redut kierowali oficerowie z 10. Batalionu Saperów z Ostrołęki. "Siłą roboczą" byli żołnierze 29. Czernichowskego pułku piechoty z pobliskich koszar w Kaszewcu.

Prace przy budowie fortów właściwych rozpoczęto w 1905 roku. Trwały one pięć lat. Wykonywały je cywilne przedsiębiorstwa budowlane pod nadzorem oficerów z Korpusu Inżynierów Wojskowych. Przedsiębiorstwa dobierano na zasadzie konkursu - przetargu. Szczególną uwagę zwracano na prace betoniarskie. Beton przygotowywano w rejonach budowy poszczególnych fortów, używając betoniarek napędzanych parowymi lokomobilami. Rosjanie używali betonu fortecznego, którego stosunek objętościowy cementu do żwiru i tłucznia wynosił: 1-2-5 dla ścian i 1-2-4 dla stropów. Wytrzymałość pierwszego z nich po 28 dniach 'dojrzewania' i pielęgnacji wynosiła około 16 MPa, a drugiego 20 MPa.

Używano cementu portlandzkiego, który na zamówienie Warszawskiego Okręgu Zarządu Inżynierii Wojskowej dostarczała cementownia z Grodźca koło Będzina (zdjęcie z 1910 roku) i z Łazów koło Zawiercia. Koszt budowy fortów (według dr R. Bochenka) wyniósł około 1,5 - 1,8 mln rubli, czyli około 2 razy więcej niż planowano.

W 1910 roku w koszarach zmienił się gospodarz; do Warszawy odszedł 29. pułk piechoty, a koszary zajął 21. Muromski pułk piechoty (który stacjonował dotychczas w Ostrołęce).

Prawdopodobnie w tym samym czasie zakwaterowano tam też pierwszą baterię 2. Turkiestańskiego Dywizjonu Artylerii.

Chrzest bojowy ufortyfikowanego przedmościa nastąpił w lipcu 1915 roku. Po wybuchu wojny zbudowano przed fortami pozycje polowe. Miały one długość około 13 km i przebiegały półkolem od doliny rzeki na południu, przez wyższe wzgórza na przedpolu od strony zachodniej do Narwi na południu. Na stanowiskach polowych przed fortami osadzono baterie armat 107 mm. Na lewym brzegu rzeki przygotowano stanowiska dla artylerii ciężkiej.

W połowie lipca 1915 roku przedmoście obsadził 20 Korpus Syberyjski. Atak niemiecki na forty rozpoczął się 22 lipca 1915 roku. Atakował 13. Korpus gen. Wattera, w składzie trzech dywizji piechoty i czterdziestu baterii artylerii polowej. Mimo kilkakrotnych szturmów przy silnym wsparciu artylerii, ataki kończyły się niepowodzeniem. Niemcy jednak sforsowali Narew w innym miejscu. Zagrożona okrążeniem obsada przedmościa została rozkazem dowódcy 1 Armii Rosyjskiej, gen. Litwinowa, wycofana w nocy z 23 na 24 lipca. [więcej]

Koszary nie ucierpiały zbytnio podczas działań I wojny światowej. Byli w nich przetrzymywani żołnierze Legionów, którzy odmówili w 1917 roku złożenia przysięgi na wierność Niemcom.

11 listopada 1918 roku Różan i okolice zostały opanowane przez Polską Organizację Wojskową... [więcej]

Wojna 1920 roku nie ominęła Różana. Podczas odwrotu spod Łomży 77 Lidzki pułk piechoty, dowodzony przez ppłk. J. Nowaka, dotarł 4.08.1920 r. do Różana... [więcej]

W odrodzonej II Rzeczypospolitej w budynkach koszar stacjonował 2. Batalion CKM. Dowódcą batalionu był mjr. Karol Świniarski. Po reorganizacji armii, od 1926 roku, w Różanie prowadzono kurs unitarny dla żołnierzy, którzy złożyli egzamin do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi - Komorowie. [więcej]

Po zaliczeniu kursu unitarnego, trafiali na dwa lata do S.P.P. w Komorowie . Po jej ukończeniu otrzymywli Patent Oficerski i stopień podporucznika.

W części pomieszczeń koszar, równolegle z kursem unitarnym, realizowano zadania Ośrodka Wyszkolenia Rezerw Piechoty.

Z tego to właśnie Ośrodka w sierpniu 1939 roku zmobilizowano w ramach 41 D.P.rez 115 pułk piechoty. Razem z 11 baterią pozycyjną dowodzoną przez pchor. Wojciecha Żukrowskiego i 1. dywizjonem 61. pal. broniły przedmościa.

Spodziewając się napaści niemieckiej, w lipcu i sierpniu 1939 roku forty poddano "kosmetycznym" modernizacjom. Na koronie fortów wybudowano po dwa lekkie schrony typu A na jeden karabin maszynowy, połączono je między sobą transzejami, wykopano schrony polowe.

Walki o przedmoście trwały od świtu 5 września do wieczora 8 września. Znaczący udział w odpieraniu ataków niemieckich miała załoga obsadzająca fort I; przyjęła na siebie główne uderzenie Dywizji Pancernej gen Kempfa. Wskutek nieudolnych i błędnych rozkazów Naczelnego Dowództwa, Wojsko Polskie zostało z pozycji Różańskiej wycofane. Otworzyła się w ten sposób ogromna luka między Armią "Modlin" a SGO "Narew", którą Niemcy bezzwłocznie wykorzystali... W czasie walk Różan został poważnie zniszczony. [więcej]

Od 1939 roku na terenie koszar i garnizonu stacjonowały i ćwiczyły drugorzutowe oddziały Wehrmachtu. Przetrzymywano tam również jeńców wojennych: Włochów, Czechów, Francuzów i Anglików.

Byli oni wykorzystywani przy pracach porządkowych oraz naprawach dróg. Na terenie fortu I, przez kilka miesięcy więziono Żydów z Różana, których zatrudniano do usuwania zniszczeń wojennych z września 1939 roku. Następnie zostali oni wywiezieni do getta w Makowie.

W 1943 i 1944 roku forty były wykorzystywane przez Niemców jako magazyny sprzętu wojennego.

Zdecydowane uderzenie Armii Czerwonej pozwoliło jesienią 1944 roku wyzwolić Różan wraz fortami i dużym przyczółkiem w ciągu kilku dni walk. Ponieważ front zatrzymał się wtedy na kilka miesięcy na linii Narwi, Różan i okoliczne miejscowości, na skutek bombardowania artyleryjskiego i lotniczego zostały doszczętnie zniszczone. Forty zbytnio nie ucierpiały.

Przed opuszczeniem koszar, jesienią 1944 roku, Niemcy zaminowali i zniszczyli bloki koszarowe. Spodziewali się ustalenia linii frontu na Narwi na dłuższy czas i stosując metodę "spalonej ziemi" nie chcieli, by Rosjanie mogli wykorzystywać je jako kwatery.

Zniszczenia były bardzo poważne, budynki nie nadawały się do remontu. Przez kilka powojennych lat ruiny koszar w Kaszewcu były 'kopalnią' cegły i innych materiałów budowlanych. Pobudowano z nich kilkanaście domów na rynku w Różanie, oraz budynek Zespołu Szkół przy ul.Warszawskiej [więcej: o okresie powojennym oraz o planach na przyszłość fortu I].